Van (loop)baan tot klus

Uit recent onderzoek is gebleken, dat het aandeel van de nationale economie, dat toevalt aan arbeid, de zogenoemde “arbeidsinkomensquote” (“aiq”), een stuk geringer is dan lange tijd is verondersteld. Dat hangt samen met de sterke groei van het aantal zelfstandigen op de arbeidsmarkt. Voorheen werd verondersteld dat het loonaandeel van zelfstandigen op de arbeidsmarkt vergelijkbaar is met dat van mensen in een dienstbetrekking. Gebleken is echter dat zelfstandigen, ZZP’ers, vaak lagere vergoedingen voor hun diensten ontvangen, waarbij deze groep ook nog eens sterk groeit.

Ook verdwijnen door kunstmatige intelligentie en robotisering banen en beroepen; de zelfrijdende auto’s, die chauffeurs overbodig maken, zelfscanners, die caissières in de supermarkt verdringen, digitale vertaaldiensten en voice recognizing, die administratieve medewerkers overbodig maken. Robotisering en digitalisering dragen echter niet alleen bij aan efficiëntere bedrijfsprocessen, maar kunnen op termijn ook tot extra banen leiden en nieuwe functies/beroepen creëren. Binnen bedrijven ontstaan nieuwe arbeidspatronen, bekend onder de term “Het Nieuwe Werken” (HNW) als overkoepelende term voor alle mogelijke vormen van door de digitalisering gefaciliteerd “plaats- en tijdongebonden werken”. Om HNW te faciliteren is in 2016 de Wet Flexibel Werken ingevoerd, waarbij werknemers het wettelijk recht hebben een verzoek te doen tot aanpassing van de arbeidsduur, arbeidsplaats en werktijden.

De klassieke “9 to 5 job” op een door de werkgever ingerichte, gecentraliseerde fysieke vestiging verliest daarmee terrein. Daarnaast is door de technologische ontwikkelingen de klassieke arbeider, per 1 april 1997 in de wet “werknemer” genoemd, een uitstervende menssoort en is lifetime employment definitief verleden tijd. Steeds meer mensen zijn werkzaam via (online) klussen en projecten in plaats van via reguliere voltijdarbeid. De platform- en kluseconomie zullen een verdere vlucht nemen door ontwikkelingen als robotisering, digitalisering, 3D-printing etc. Zijaanvallen van nieuwe slimme spelers, waaronder onlineplatformen, zoals Taxibedrijf Uber en Thuisbezorgd, schoonmaakplatform Helpling, de maaltijdbezorgers van Uber Eats, Deliveroo, Amazone en AirBnb bieden op onlineplatformen klussen aan.

Voor een arbeidsovereenkomst tussen platform en aanbieder moet cumulatief voldaan zijn aan de bekende drie essentiële criteria: gezagsverhouding/ ondergeschiktheid, tijdsduur en beloning, zodat bijvoorbeeld recht bestaat op werknemersbescherming, wettelijk minimumloon en gereguleerde arbeidstijden. De kwalificatievraag leidt tot grensgevallen en afbakeningsproblematiek. Bij schijnzelfstandigen is sprake van een verkapte arbeidsovereenkomst. Zelfstandigen en opdrachtgevers ondervinden problemen als zij moeten voldoen aan de wettelijke bepalingen, die schijnzelfstandigheid moeten voorkomen. Bij invoering van de Wet DBA werden circa 100 modelcontracten verwacht, maar inmiddels circuleren er circa 7.000 modelcontracten! Betere rechtsbescherming maakt de diensten duurder en is de doodsteek voor de verdienmodellen.

Nederland heeft op basis van het ILO-verdrag van de Internationale Arbeidsorganisatie van de Verenigde Naties de plicht de rechtspositie van zijn werkende bevolking te beschermen. Nederland kent al een Regeling Dienstverlening aan huis (schoonmakers en oppassers, die niet meer dan drie dagen per week voor een huishouden werken). Arbeidsrechtelijke bescherming breidt zich op onderdelen uit naar (kleine) zelfstandigen. Te denken valt aan de zorgplicht voor veiligheid van de werkomgeving en aansprakelijkheid bij bedrijfsongevallen ex artikel 7:658 lid 4 B.W.  Het belemmeringsverbod als neergelegd in artikel 9a WAADI beschermt sinds kort ook ZZP’ers.

Onlineplatformwerk valt uiteen in enerzijds crowdwork, waarbij zowel de allocatie als het werk zelf online is en anderzijds “work on demand via app”, waarbij alleen de allocatie van vraag en aanbod gedigitaliseerd is. Bij crowdwork wordt digitale “stukarbeid” aangeboden, Human Intelligence Tasks (HITs), met een duur van soms slechts een paar minuten, welk werk wordt uitgevoerd door vele handen van een anonieme en vluchtige menigte. Het gaat om werk, dat niet aan plaats en tijd gebonden is en dat gedaan kan worden in een verloren uurtje, waarbij betaling plaatsvindt in bitcoins of taken onderdeel worden gemaakt van een spel, waarmee je punten kunt verdienen (gamification).

Onlineplatforms bieden dus steeds meer werk en koppelen vraag aan aanbod via slimme algoritmen, zijn eminente marktverstoorders en hebben een “disruptive” effect. De grote internetspelers bieden gratis diensten aan, waardoor het concurrentielandschap wordt verstoord en toekomstige werkgelegenheid in het geding is. Amazone (marktwaarde € 500 miljard) is de schrik voor retailers. De “Death by Amazone-index” somt de retailers op, die het hardst geraakt (zullen) worden. Amazone zet inmiddels ook pakketbezorgdrones in. Het nieuwe strijdtoneel voor de logistiek wordt de laatste kilometer (“the last mile”) van een pakketje van distributiecentrum tot aan de voordeur van de consument. Taxibedrijf Uber beschouwt zijn chauffeurs en “rijders” niet als werknemers, maar als zelfstandige dienstverleners. Uber verbindt de passagier met de chauffeur, met behulp van de gebruikersinterface, de algoritmen en het slimme beheer van data, wordt gehandeld in “connectiviteit” tussen aanbieders en afnemers van taxi’s in ruil voor een courtage.

Volgens de Advocaat-Generaal bij het Hof van Justitie (C-434/15 Uber) is het elektronisch platform Uber een innovatief concept, maar behoort het desondanks tot de vervoerssector, zodat Uber kan worden verplicht om te beschikken over de volgens het nationale recht vereiste vergunningen en licenties en kan Uber geen beroep doen op het beginsel van het vrij verrichten van diensten, dat in het Unierecht wordt gewaarborgd voor de diensten van de informatiemaatschappij. Uber biedt verder geen carpooldienst aan, omdat de passagiers de eindbestemming kiezen en de chauffeurs een betaling ontvangen, die duidelijk hoger ligt dan puur een vergoeding van de gemaakte kosten. Omdat de vervoersdienst vanuit economisch perspectief het hoofdbestanddeel vormt, terwijl de dienst om de passagiers via een smartphone-app met de chauffeurs in contact te brengen een ondergeschikt bestanddeel is, adviseert de Advocaat-Generaal het Hof dat de door het platform Uber aangeboden dienst moet worden aangemerkt als “dienst op het gebied van vervoer”.

De kluswerker bevindt zich inmiddels in juridisch niemandsland. De Britten zetten – naast de werknemer en de zelfstandige – in op een derde status voor zogenaamde afhankelijke contractswerkers, de zogenaamde worker. De vraag is of de digitale werkers in de toekomst een arbeidsovereenkomst (kunnen) hebben met de platforms. Ook zou de definitie van “passende arbeid” kunnen worden aangepast om het mogelijk te maken om werkervaring op te doen via het aannemen van klussen, die worden aangeboden op online platforms.